کاسم پراز ءِ کتاب "اے آر داد ءِ نبشتگیں تاک ءَ پد" ءِ سر ءَ نگدی چمشانکے

  کاسم پراز ءِ کتاب "اے آر داد ءِ نبشتگیں تاک ءَ پد" ءِ سر ءَ نگدی چمشانکے

زبیر گلام                                     

بلوچی لبزانک ءِ بالاد گوں نگدی چمّاں اگاں چارگ بہ بیت تہ اے گپ رد نہ بیت کہ بلوچی لبزانک دنیگا چو گوکو کنوکیں زھگ ءَ وتی پادانی سر ءَ اوشتگ ءِ جُھد ءَ اِنت۔ بہ گندئے دگہ پِڑ ھم ھمے وڑ بہ بنت بلے منی بُنگپ لبزانکی کتابے ئیگ اِنت کہ آئی ءِ نام "اے آر داد ءِ نبشتگیں تاک ءَ پد" اِنت کہ واجہ کاسم پراز ءَ آئی ءِ تہ ءَ واجہ منیر مومن ءِ شئرانی سر ءَ نگد کرتگ۔ بلوچی لبزانک ءِ تہ ءَ نگد ءِ پِڑ سک ھورک اِنت ءُ اے پِڑ ءَ ھرچی کہ نبیسگ بیتگ آ دْرستانی تہ ءَ نگد ءَ ابید زات ءُ زُریات الّم ءَ گون کپتگ اَنت کہ اے پہ لبزانک ءَ باز تاوانمند اَنت۔

"نگد" چی یے؟

اے چوناھا اربی گال "نقد" اِنت کہ ایشی ءِ بزانت "زَگر ءُ سِلّ ءِ ٹپّاسگ" اِنت۔ بزاں یک چیزے ءِ شرّی ءُ نزوریانی شون دیگ ءَ "نگد" گُش اَنت۔ نگدکاری ھما اِزم اِنت کہ آئی ءِ تہ ءَ سسّا ساچ ءِ ساٹ اتگیں ھیال ءُ لیکھانی سر ءَ (گوں راہ ءُ راھبند ءُ بید ء کست ءُ کینگ ءَ) تْران کنگ بیت بزاں زاتی سِتک ءُ لیکھاں یک کرّ کنگ ءُ راست ءُ دْروگ ءُ شَرّ ءُ نِزور ءِ میان ءَ تپاوت پیشدارگ ءِ نام "نگد" اِنت۔

نگد ءِ دو بنیادی تھر اَنت یکے "اِزمی" ءُ دومی "پِگری":

"اِزمی نگد" شئرانی سنگ ءُ دریاب، زبان ءُ درشانداب، رِپک ءُ نوکیں چیزانی چارگ ءُ درشان کنگ بزاں دریابی شرّی ءُ نزوریانی پیشدارگ ءِ کار ءَ کنت ءُ "پِگری نگد" شئرانی چھر ءُ شُبین، مانا ءُ پراریچاں وانوک ءَ را پوہ کنگ ءِ کار ءَ کنت۔

کاسم پراز اے کتاب ءِ تہ ءَ گوں مکالمہ ءِ تکنیک ءَ نگدکاری کنت۔ اے کتاب ءِ کارِست پنچ سنگت اَنت (بشام، دوست جان، مجیب، بابو ءُ شوھاز) کہ شھپور نامیں ھوٹلے ءَ نشتگ ءُ پوتّاری ءَ اَنت ءُ کتاب چہ ھمے ھوٹلی پوتّاریاں بندات بیت۔ دیمتر ءَ پنچیں سنگت وت ماں وت ھمے شور کن اَنت کہ چرے پوتّاریاں گھتر اِنت کہ یک شرّیں سرھالے گِچین کنگ ءُ آئی ءِ سر ءَ گپّ کنگ بہ بیت۔ ھمے وڑ ءَ آ منیر مومن ءِ شئری نزوریانی سر ءَ گپّ جنگ ءِ سرھال ءَ ایر کن اَنت بلے بژن کہ کرنی ئیں رَبیّت ءِ رِد ءَ چہ اِزم ءَ دُور تچگ ءُ گیش زات ءِ سر ءَ دَور کنگ بیت۔

پہ درور:

"شوھاز: بلے چریشی ءَ ساری من ءَ سرپد بکن اِت کہ اے منیر ءَ استاد چی ءَ گُش اَنت؟

بشام:  ایشی ءِ ھاسیں سوب وَ منی زھن ءَ نئیت، بلے یک چیزے ھست آ ایش اِنت کہ منیر ءَ یک لابی یے ھست۔ مسال تربت ءَ کیت ھمے پنچ ءُ ششیں سنگت گون اَنت، پکنک ءَ روت، انچو گوادر ءَ ءُ ایدگہ جاھاں سنگتاں گوں کھورانی چیر ءَ نشتگ ءُ گانا جن اَنت۔ ھمیشاں منیر ءَ را استاد گُشتگ ءُ گشگ ءَ اَنت۔ اگاں نہ ایشی ءِ دگہ سوبے بوت کنت کہ اے سنگت منیر ءَ اردو ءِ استادانی درجگ ءَ دینت۔" (تاکدیم: 14)

اے کہ چوش رنگ رنگ انت اے نہ انت سنجے دلبر

وتی زندگی بھا کت پہ تو من گُشانے زُرتگ

اے شئر ءِ سر ءَ کاسم پراز چوش گپ جنت:

"بابو: یار اگاں منیر ءَ زندگی بھا کتگ ات تہ آئی پونے، کرولا مرولا یے بہ زرتین ئِے گشان وَ باز سستا اِنت سے سد ءَ رسیت من ءَ بہ گشتیں ئِے من دیم داتگ۔" (تاکدیم: 18)

مرچاں منیر دنیا ءِ وڑ ءَ

مردم بہ وپسیت واب کپیت

اے شئر ءِ سر ءَ ھم پُھتُویں گپ نہ جنت:

"بابو: حیات الحیوان ءَ نبشتہ اِنت کرگُشک واھد جانور انت کہ چماں پچ کنت ءُ وپسیت منیر زاناں زمانگے ءَ کرگُشکے بوتگ ءُ نوں انسانے۔" (تاکدیم: 21)

"دومی نیمگ ءَ ھمے مردم یا شائر کہ منیر ءِ گور ءَ پیشگال ءَ پہ کاینت اے واستا ناں کہ منیر مزنیں ردانکارے بلکیں نام ءِ ھاتر ءَ کہ نوں شما بلوچ شائری ءِ بزرگیں شائر اِت (آ دگہ گپے کہ بچکی ءُ لابی گری ءَ شما پیر اِت بلے میر نہ اِت)۔" (تاکدیم: 39)

"بس گوں منیر ءَ دزبندی اِنت کہ اے رندی مردینی نامے بہ زور ایت، نہ زاناں پرچا مئے مردم وھدے کلمی نام زور اَنت وتی Gender ءَ مٹ کن اَنت برے سکینہ ناز بنت ءُ برے سمو بلوچ۔۔۔۔" تاکدیم: (39)

جاھے ءَ کاسم پراز منیر مومن ءِ شَرّ ءُ نزوریں شئراں دیم پہ دیم کنت بلے پہ آیاں چوشیں گپ ءُ دَرور ایر نہ کنت کہ مردم زانت بکنت کہ شئر شَرّ اِنت تہ چوں شَرّ اِنت ءُ نزور اِنت تہ چِہ پیم ءَ نزور اِنت۔ کتاب ءِ تہ ءَ کاسم پراز ءَ یا وَ شئر ءِ وزنانی سر ءَ گپ جتگ یا وَ منیر ءِ زات ءِ سر ءَ۔۔۔ وزنانی سر ءَ ھم لھتیں جاھاں شئر پہ زور رَد "تقطیع" ئِے کُرتگ اَنت۔

 پہ درور:

"روچے یک نوکیں راھے پِرّین ایت

دل گوں اے وسواساں گنوکیناں

اے شئر ءِ اسل وزن: فاعلاتن مفاعلن فعلن 

بلے اداں دومی مصرع ءَ شئر وزن ءَ پرشتگ چو کیچ ءِ پھل ءِ وڑ ءَ۔۔۔" (تاکدیم: 33)

اد ءَ اے گپّے زانگ ھژدری اِنت کہ شئر نبشتھیں دْروشم ءَ "تقطیع" کنگ نہ بنت بلکیں وانگ ءُ توارانی ھساب ءَ بنت۔

کاسم پراز ءَ اے شئر چوش "تقطیع" کرتگ:

"دومی بند:

دل گُں اے وس (فا ع لاتن)

وا سَ گَ نو (مفتعلن)

اد ءَ دومی ارکان باید "مفاعلن" بہ بیت۔" (تاکدیم: 33)

اد ءَ "وسواس" ءِ گال کاسم پراز ءَ نبشتھیں دْروشم ءَ "تقطیع" کرتگ، اگاں ما "وسواس" ءَ "وسوس" بہ وانیں ھم رد نہ اِنت پرچا کہ "وسواس" ءُ "وسوس" ھر دو یکیں مانا ءَ دینت ءُ باید اد ءَ اے گال "وسوس" وانگ بہ بیت۔

"بار کہ گْران اِنت ساھگ ءَ ئِے بہ بند

بار کہ گْرا نِن (فاع لاتن)

تِ سا ھِ گا (مفاعلن)

ءِ بہ بند (ف ع لن)۔" (تاکدیم: 37)

ایشی ءِ اسل "تقطیع":

با ر کے گْرا (فا ع لا تن)

نِں سا ھِ گا (م فا ع لن)

ءِ بہ بند ( ف ع لن)

اد ءَ ھم کاسم پزار ءَ "تقطیع" کنگ ءَ رد وارتگ بلے شر اِنت کہ چوش نہ گشتگ ئِے کہ اے شئر وزن ءَ پرشتگ۔

ٹپی ئیں دل ءُ ٹپی ئیں ارمان

سُپتگ اَنت تیراں بے کماریناں

اے شئر ءِ اولی بند ءِ "تقطیع" کنگ ءَ ھم واجہ کاسم پراز ءَ رد وارتگ کہ چوش "تقطیع" کرتگ ئِے:

"ٹپ پے یِں دِ (فا ع لات)

لا ءُ ٹپ پے (فاعلاتن)

یِں ارمان (ف عولن)۔" (تاکدیم: 50)

ایشی ءِ اسل "تقطیع":

ٹَپ پِ ایں دل (فا ع لاتن)

ءُ ٹپ پِ ایں (م فا ع لن)

ارماں (فع لن)

کاسم پراز ءَ لھتیں دگہ شئرانی وزنی ردی گپتگ اَنت کہ آ شئر ایش اَنت کہ درست یکیں "بحر" بزاں "مفعول فاعلات مفاعیل فاعلن" ءِ تہ ءَ اَنت:

ھر تاب ءِ دامن ءَ اد ءَ کبر اِنت دل ءُ نگاہ

اے پیچداریں دمکانی تالِہ کجا بہ روت

___

اُزرانی نام ءُ ایبابی جامگ کُت اَنت نوک

دنیا ءَ درستیں کوھنیں گُناہ رنگ داتگ اَنت

___

سد رند ءَ ما منیر دل ءِ کل آس دات

انگت بلے زھیرانی شھراں تھاری اِنت

___

ھوشام ءَ شنگرین ایت پد ءَ کہ چول جنت

تئی ریگزاریں دردانی دریا کہ چول جنت

اوّلی شئر ءِ "دمکانی"، دومی شئر ءِ "اَیبانی"، سیمی شئر ءِ "زھیرانی" ءُ چارمی شئر ءِ "دردانی" ءِ گال ءِ میانی "ا" کپتگ اَنت۔ میانی "ا" ءِ دور دیگ ءِ درگت ءَ حافظ عطاء آسکانی وتی کتاب "لچّہ ءُ سنگ" ءِ تہ ءَ نبشتہ کنت کہ:

"گال ءِ میان ءَ آتکگیں کشابی الف چوشکہ: آزمان (میم ءُ نون ءِ میان ءَ اتکگیں الف)، اے وڑیں جاھاں کہ گال ءِ جند پھک تام ءُ ھوادگ بیت یا مانا ئِے بدل بہ بیت چوشکہ: "سار" ءِ گال ءِ الف کہ ایشی دور دیگ ءَ گال "سر" بیت ءُ پھک دگہ مانا یے ءَ روت، چوشیں جاھاں الف ءِ دور دیگ ھجبر روا بوت نہ کنت، البت دگہ انچیں جاہ ھست کہ الف ءِ دور دیگ ءَ مانا وَ بدل نہ بیت بلے گال بد ڈول بیت یا پہ اشکنگ ءَ وش نہ بیت اود ءَ ھم میانی الف ءِ دور دیگ وش نہ اِنت ءُ چہ ایشی ءَ دوری وشتر اِنت۔۔۔ بچار اے دروراں: 

دیدار ءِ ترس ارسانی ھار ءَ نہ ملّ اِتگ

تئی غم کہ بے ھیال کتگ وت شمشتگاں

میر عمر میر

اولی بند ءِ دومی رکن ءِ تہ ءَ "ارسانی" ءِ گال ءِ الف کپتگ ءُ گال "ارسنی" اِنت، ایشی ءَ پھک ءَ رد گوشگ بلاھیں ھبرے بیت کہ وانگ ءِ تہ ءَ وتی مانا ءَ سرجم ءَ دیگ ءَ اِنت، بلے اگاں چوش مہ بوتیں وشتر اَت۔" (تاکدیم: 105، 106)

اے آر داد وتی کتاب "شرگداری، بلوچی شرگداری" ءِ تہ ءَ نبشتہ کنت کہ "ٹی۔ایس ایلیٹ یک جاگھے ءَ ھمے وڑیں پگرانی سر ءَ ایراد گْران ءَ گشتگ کہ ندکار وَ زانش ءِ ماتکوہ ءِ چُدگ ءِ سر ءَ اوشتاتگ کہ چہ آئی ءِ کش ءَ کینگ ءُ بے سمائی ءِ پیمیں ھچ چیز گْوست نہ کنت بلکیں آ یک انچیں دلپاکیں رُژنکارے بیت کہ ادب ءِ دْراھیں اَڑ ءُ کڑان ءَ سسّا ساچ ءِ شم ءُ شینکانی مانگیشّاں پہ جْوانی ءُ سسّا گیشّین ایت۔" (تاکدیم: 45)

نگدکاری ءِ تہ ءَ سسّا ساچ ءِ اِزم ءُ اِزمی کار چارگ بنت نیکہ زات ءُ زُریات پمیشکا اے کتاب ءِ وانگ ءَ پد من اَنچو سما کرتگ گُش ئے اے کتاب کاسم پراز ءَ پہ وتی زاتی کست ءُ کینگانی درشانگ ءَ نبشتگ ءُ چاپ کرتگ پرچا کہ کتاب گیشتر ھمے وڑیں گپّ ءُ ھبراں چکار اِنت کہ بُرز ءَ من درور ایر کُرتگ اَنت۔

اُمیت اِنت کہ کاسم پراز دیمتر ءَ اِزمی ءُ پگری نگدکاری ءِ نیمگ ءَ دلگوش دنت ءُ وتی نبشتگیناں چہ زاتی کست ءُ کینگاں زِبھر کنت۔۔۔ بلوچی سبز ءُ آباد بات