قانونءِ تب:تامس ایکناس ءِ ابرمی قانونءِ لیکہ ءِ وانشتے

قانونءِ تب:تامس ایکناسءِابرمی قانونءِلیکہءِوانشتے

The nature of Law: A study of Natural law Theory of Thomas Acquinas

واھگ بلوچ

۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔

تہمید

اے نبشتانکءِ اصل نقطہ تامس ایکناسءِ ابرمی قانونءِ لیکہ انت۔  اے لیکہءِ شریءَ پہمگءَ، ابدی قانون، الہی قانون،ءُ انسانی قانون ہم کمو گیشینگ بنت پرچہ کہ بنکی صورتءَ اے گوں یکے دومیءَ بندوک انت۔ ابرمی قانونءِ بنیاد عقل یاکہ اخلاقیات انت۔ اےلیکہ ءِ ردا، چیزانی شریءُ ھرابیءِ معیار عقل انت۔ عقل انسانءِ ابرمءِ بہرے۔ ابرمی قانون ءِ بنزہ عقل انت، ءُ عقلءِ بنزہ انسانءِ فطرت انت۔ اشیءِ متلب ہمے بوت کہ ابرمی قانون چہ ابرمی صورتءَ انسانءِ وجودءِ بہر۔

 

پجار

ما ابرمی قانونءِ لیکہءَ قانونءِ اثبات شناسیں لیکہ ءِ رَد(negation) گشت کن ایں۔ اثبات شناسیں لیکہ ءِ بنکی گپ اش انت کہ نورم(norm)یا کہ قانونءِ راست بوگ(legality)ءِھاترا اے ضروری نہ انت کہ اے نورم یک اخلاقی معیارےءِ(moral standard)ردا سازگ بہ بیت۔ اثبات شناس راجمانی راستی آں(social facts) نورمانی راست بوگ ءِ گراؤنڈ سرپد بنت بلے ابرمی قانونءِ لیکہ شناس گشنت کہ راجمانی راستیءَ چہ دیماترانگتءَ دگہ گراؤنڈے است ءُ آ مورل یا کہ اخلاقی گراؤنڈ انت یا کہ عقلی بوگ(reasonableness)ءِ گراؤنڈ انت ءُ آ ہمے گشنت کہ ضروری انت کہ درائیں راست ءُقانونی نورم ہمے گراؤنڈءِردا سازگ بہ بنت۔( Mark C. Murphy ,2007,  P.36)

ادا تپاوت اش انت کہ ابرمی قانونءِ منوگر ہمے سرپد بنت کہ قانونءِروتگ اخلاقیاتءِ تہا انت۔ بلے اثبات شناس ہمے سرپد بنت کہ قانون ءُ اخلاقیات دو جتائیں چیز انت، ءُ اے المی نہ انت کہ قانون اخلاقیاتءِ ردا بہ بنت۔ اے قانونءِ یک سائنسی بزانتے(scientific definition) سازگ لوٹ انت۔ اے گشنت انت کہ قانون یک لوجیکل پیٹرنے پہ جتائیں اڑءُ جنجالانی توجیلءَ۔اشانی کرا قانونءِ راست بوگ ءِ معیار، قانونءِ بنزہ انت، اخلاقیات نہ انت۔ اے سرہال سکءَ شائیگان انت۔ اے گپانی گشگءِ مولءُ مراد ابرمی قانونءِ لیکہءِ کمو گیشینگ ات۔

بنکی صورتءَ ایکناسءِفلسفہ" ارسٹوٹلءِفلسفہءُعیسائی عقیدہءِہمنہشتے" (synthesis) پیش کنت۔ ایکناسءِ قانونءُ انصافءِبابتءِھیالانی تہا ارسٹوٹلءِ اثرگندگ بنت بلے ایکناس ارسٹوٹل ءِ فکرءَعیسائیت ءِ تہاھوار کنتءُ وتی فکرءَ ٹہینیت۔ (Edgar Bodenheimer,1981,P.24: Raymond Waks,2010,p.12) ایکناسءِگیشتریں کار عیساعیتءِراستیءَ عقلءِکمکءَمہکم کنگءِجہدءَ کن انت۔(Aakash singh, et all,2018, 27)

چوشکہ کہ ارسٹوٹل  قانونءُ انصافءِ ھیالءَ اخلاقیاتءِ بنیادءَ سازیت، ہمے کارءَ پدا ایکناس کنت، بلے آ ہمےگپاں گیش کنت۔ ارسٹوٹل یک عقل شناسیں rationalist فلسفی یےءُ عقل شناسی پدا ھیال شناسی ءِ تہا کیت انت، ہمے وڑا ایکناس وتی لیکہءَسازیت کہ آئیءِبنکی گپ عقل انت۔ اشیءَچہ ہمے پدر بیت کہ ایکناس عقل شناسءُ ھیال شناسے۔

ایکناسءِچارترزءِقانون:

ایکناس چارتررءِقانون دیما کاریت۔ آ اش انت: ابدی قانون(eternal law) ابرمی قانون(natural law)الہی قانون(divine law)ءُ انسانی قانون(human law)۔  اے قانون گوں یکے دومیءَ ہمبندمی دار انت، یکے دومیءَ چہ نہ سستگ انت۔ جہلءَ، اے قانون یک یک ءَگیشینگ بنت۔

(1)ابدی قانون:

ابدی قانون الہی عقلءُ دانش انت کہ جہانءِ سرجمیں سُرءُ پُرءُکاراں گرءُ در کنت۔ ہرچیزےکہ الہی کنٹرولءَ انت، آیانی گرءُدار کنوک ہمے ابدی قانون انت۔ اے قانونءَ تہنا ھدا زانت۔ ہچ انسانءَ اشیءِ سرجمیءَ زانگءُ پہمگءِ بود نیست انت، البتءَ آ ہداءِ داتگیں وتی عقلی صلاحیتءِ کمکءَ اشیءِ گونڈیں (partial) ھیالے حاصل کُت کنت۔(Edgar, 1981, P.24) ابدی قانون ہما قائم ایں(fixed)اصول انت کہ ہمیشانی کمکءَ اے سرجمیں جہان برجاہ ءُساڑی انت۔ اے جسدی جہانءِ اصول انت کہ ہمیشانی کمک اے  جہان برجاہ انت۔ اے قانون وتی تبءِ تہا جسدی انت۔اے فانون دائمی انت۔

 

(2)ابرمی قانون:

انسانءِ ہمے ابدی قانونءِ تہا بہرزوری(particiaption)ءَ ابرمی قانون گشنت۔ چونائیءَ ابرمی قانون الہی عقلءِ حکمانی(dictates) یک ناسرجمیںءُ ناتمامیں انعکاسے(reflection)۔ ابرمی قانون انسانءَ ابدی قانون ءِ کم چے کم لہتیں اصولانی زانگءِقابل جوڑ کنت۔(ہمیش)

ایکناسءِ ردا، عقل ھدا ءِتوسیع یے(coextension)، ابرمی قانون ھداءِ ابدی قانونءِ انعکاس یے، ءُ اشیءِ تہا بہرزوری یے۔ ابدی قانونءِ سازوک ھدا انت۔ابرمی قانون ابدی قانونءِ تہی بہرے(subset)۔(Aakash, P.28)اشی ءِ متلب ہمے بوت کہ چیزیک روانے ءِ تہا انت، یکے دومیءَ گوں بندوک انت، اچ وتا نہ سستگ انت۔ چیز یکے دومی ءِبنزہءِ بستارءَ دار انت۔ اشیءِمتلب ہمے بوت کہ چیزانی اصل چمگ یک انت۔

جست اش انت کہ ابرمی قانون چی یے؟ اشیءِ بنکی اصول چی انت؟ابرمی قانون لس فرمانی کمکءَ انسانءِ سرءُ پراں گرءُدار کنت۔ درستاں چہ گیشتر ارزشت داریں فرماناں چہ یکے اش انت کہ " شری کنگ بہ بیتءُھرابیےءَچہ پہریزگ بہ بیت۔" بلے ادا جست ہمے پاد کیت کہ شرءُھرابءِ تپاوتءِ معیار(criteria) چی انت۔ ایکناس اے گپءَ منیت کہ عقل( ہمے عقل کہ ماراابدی قانونءِ پہمگءِ قابل جوڑکنت) مئے تہا اے بودءَ مان کنت کہ ما  اخلاقی صورتءَ شرءُ ہرابیں کارانی میانءَ تپاوت کت بہ کن ایں۔ ایکناسءِ لیکہءِ ردا، ہما چیزکہ گوں آیاں انسانءَ ابرمی نزیکی یے (inclination) است انت، آ چیز پہ انسانءَشر زانگ بنت ءُ آیاں ما ابرمی قانونءِ بہرے  بہ پہمیں۔اولی، انسانءِ وتی بقاہ(self preservation)ءِ ابرمی جبلت ؛ دومی، جنینءُ مردینءِمیانءِ کشش، ءُ چک رودینگءُآیانی تعلیم دیگ ءِ واہش؛ سئمی،انسانءِ تہا ھداءِراستیءِ زانگءِ ابرمی واہش، اے ہمے جھکاؤ(inclination)یا کہ واہش انت کہ انسانءَ چہ جہالتءَ رکینیت؛ چارمی، انسان داہما راجمانےءِ تہا زند گوازینگءِ وہگدارانت، پمشکہ اے گپ پہ آئیءَ غیرابرمی بیت کہ آہما مردماں تاوان بہ دنت کہ آیاں گوں آئیءَ زند گوازینگی انت۔(Edgar)

ابرمی قانون یک وسیلہ یے کہ ہمیشیءِ کمک ءَ عقلی وجود(rational beings) ابدی قانونءِ تہا بہرزور انت۔ ابرمی قانونءِ اصول چہ عملی عقل(practical rationality)ءَجوڑ انت ءُ ہمے عملی عقلءِ اصولانی رداانسانءِ کارچارگ بنت کہ آیا آ عقلی انت کہ غیرعقلی انت۔ابرمی قانونءِ اصول مئےسراالمی انت۔ ابرم قانون مارا اشانی نیمگءَ روگءِ حکمءَ کنت۔ اے اصول مارا حیرءِ نیمگءَ روگءِ سکینءَ دینت۔ ابرمی قانونءِ اصولاں ما چہ وتی ابرمءَ پہمیں ءُ زان ایں بزانکہ اے مئے تہا ابرمی صورتءَاست انت۔  ہما حیر کہ آیانی حکمءَ ابرمی قانون کنت، اشاں ما چہ وتی ابرمی وجودءَزان ایں۔ اے حیر اش انت:زندگی،زانت،چک پیدا کنگ(procreation) راجمان، عقلی رویش(reasonable conduct)۔ ما ہمے اصولانی کمکءَوتی عقلءِکارمرزیءِ قابل بنت، نہ تہنا حیرءِ درگتءَ بلکیں ہمے حیرءِحاصل کنگءِعملی وصیلہانی(practical means) ہم۔ بلے گپ اش انت کہ ماچون زانت کن ایں کہ یک عملے/کارے رد(unsound)انت۔ اشیءِہاترامارا ہمے کارءِعنصر(features) چارگی انت(sctrutinize)،چوشکہ آئیءِمولءُمراد(object)ءُہما جاورکہ  آیانی تہا اے کار کنگ بیت۔ پہ درور، لہتیں کار ارادہءِسببءَہراب انت، چوشکہ یکےءِکُشگ، پرچہ کہ اے عمل حیرءِہلاپ انت۔(Raymond wacks, ,P.12-13)

ایکناسءِ ھیالءِردا، ابرمی قانون چہ انسانءِ ہاسیں جسدیءُنفسی صفت (psychological traits)ءُ عقلءِ لہتیں فرماناں چہ جوڈ انت۔اے فرمان انسانءَ حیرءِحاصل کنگءِنیمگءَبر انت۔ انچو کہ جنسءُوتی بقاہ ابرمی انت، ہمے رنگءَ عقل ہم انسانءِ تہا ابرمی صورتءَ است انت۔(Edgar)

کانٹ گشیت کہ راستی انسانءِتہا نیست انت بلے راستیءِزانگءِ آسٹرکچر انسانءِ وجودءِ بہرے۔ اے چہ بوتنءَ انسانی سساءِبہرے۔ بزانکہ عقل انسانءِ ابرمی  خاصیتے۔

ہر انسانءِ تہاعقلءِ ردا عمل کنگءِ یک رجانے(inclination ) است انتءُ عقلءِ ردا عمل کنگ ءِمتلب شری(virtue)ءِ ردا عمل کنگ انت۔ ابرمی قانون شریں کارانی(acts of virtue)حکمءَکنت۔ ہر انسانءَشریں کارءِحکمءَکنت۔ انسان وہدے وتی نورمل تبءَ چہ درکیت گڑا آئیءِ تہا غیر عقلی، راجمان ہلاپءُ مجرمانہ مارشتءُ دگہ ہمے رنگیں بیماری ودی بیت۔ وہدے یک انسانےءِ وتی بقاہءِ بوتنی جبلت آئیءِ تہا چہ ہلاس بیت گڑا آ وتی زندءَبرباد کنگ لوٹیت۔ (ہمیش)

(3)الہی قانون:

ابرمی قانون لسءُتجریدیں اصولانی یک گرنچے۔اشیءَھدا گوں ہاسیں ہدایت(direction)ءَسرجم کنت کہ اے ہدایت انسانءَہمے گشنت کہ زند چوں گوازینگی انت۔ اے کارءَ الہی قانون کنت۔ الہی قانون ہما انت کہ ہدا وتی کتابانی کمکءَ  نازل کنت ئے ءُ اےہمیش انت کہ تورات(old Testament) ءُانجیل(New testament)ءِ تہا ساچگءُ پہازگ بوتگ انت۔(ہمیش)

(4)انسانی قانون:

گڑی ترزءِقانون انسانی قانون انت۔ ایکناسءِردا، اے عقل ءِآرڈیننسے(ordinance)پہ لس حیرءِہاتر ءُ اشرا ہمائیءَسازتگ ءُشنگ کتگ کہ کمیونٹیءِھیاداریءِ ذمہ واری ءِ گون انت۔(Edgar, P. and Aakash, P.28)

ایکناس، چو ارسٹوٹلءَ، عقلءِھیالءَوتی قانونءِ لیکہءِتہا ہوار کنت۔ یک نا انصافیں(unjust)ءُغیر عقلی قانونےءُہما قانون کہ ابرمی قانونءِھلاپ انت، آ گڑا یک قانونے نہ انت۔(Edgar)

اے گپ یاد کنگی انت کہ ایکناسءِابرمی قانون ءِلیکہ  اثبات شناسیں قانونءَ ردءُ یک کِرّ نہ کنت۔ بلکیں آ اے قانونءَانسانی قانون گشیت۔ انسانی قانون نا انصاف مہ بیت۔ انسانی قانون چہ ابرمی قانونءَ  دراتکگءُہمے رنگءَ ابرمی قانون چہ ابدی قانونءَ۔ (Aakash, p.28)

قانونءِعقلءِ آرڈینسےءِبوگءِمتلب اش انت کہ قانون انسانی حرکتانی یک عقلی معیارے(standard)- بزانکہ یک طریقہ یے کہ ہمیشیءِردا انسان وتی رویشءَدروشم دنت۔(Mark, 2007,P.38)

قانون عقلءِبنیادءَسازتگیں وزمے(method) یا کہ پارمولہ یےکہ ہمیشی ءِ ہسابءَانسان وتی رویہ بزانکہ زندءِسُرءُپراں ترتیب دنت۔

ادا اے جست پاد کیت کہ پرچہ عقل قانونءِبنکی اصول انت یا کہ لوٹ انت۔ چونائیءَقانون یک ترزےءِاصول یےءُانسانی کارانی معیارے(measure of acts) کہ ہمیشانی ردا یک مردمےءِکارےءِکنگ یا کہ نہ کنگءِحکم بیت، ءُ ہمے اصولءُانسانی کارانی معیار عقل انت، اے عقل انسانی کارانی اولی اصول انت۔ اے عقل انت کہ اشیءِ ردا ما چیزاں یک ہاسیں مولءُمرادےءِہاترا آرڈر کن آں۔ (ہمیش)

اے برزءِ گپاں چہ ہمے ثابت بیت کہ قانونءِ بنزہ عقل انتءُعقل اے واستہ قانونءِبنزہ انت پرچہ کہ عقل ازل(cetain) انت(عقل شناس ہمے سرپد بنت ءُایکناس ہم عقل شناسے)۔  چوشکہ عقل قانونءِ بنزہ انت ءُعقل ازل انت گڑا ہمیشیءِ بنیادءَ قانون ہم ازل انت یا ازل بوگءِ جہدءَ کنت(اے ریاضی ءِ ازل بوگءِ فکرءَ چہ جتا انت)۔ اگاقانون ازل مہ بیت گڑاانسانءِ حرکت بے ترتیب بنت ءُ کس اے زانت نہ کنت کہ منی حرکتانی آسرءُ آکبت چے بیت۔

ایکناسءِ لیکہ ءِاصلی بنیاد عقل انت؛باقی درستیں گپ ہمیشیءِ بنیادءَ جنگ بنت۔ ایکناسءِدومی گپ اش انت کہ قانون لس حیرءِواستہ انت پرچہ کہ اے ٹولیانی(group) حرکتاں گرءُدار کنت۔قانون پہ یک مچی یے ءِ ہاترا انت، یک انسانےءِانا۔ سئمی گپ اش انت کہ قانونءَہما مردم سازیت کہ آئیءَکمیونٹیءِھیاداری ءِ ذمہ واری گون انت، البت باقی مردم آئیءَسوج دات کن انت۔ اے قانون ساز یک بادشاہے بوت کنت یا کہ ریاستے۔ چارمی گپ اش انت کہ قانونءِ شنگ کنگ المی انت پرچہ کہ یک عقلی وجودےہماوہدءَ داں  یک عقلی معیارےءِ ردا عمل کت نہ کنت تانکہ آ ہمے معیارءِوجودءُ آتارٹیٹیو(authoritative)بستارءُمواداں سرپد مہ بیت۔ قانونءِشنگ کنگ مردم ءَہمے چیزانی حوالہءَسرپد کنت۔(ہمیش۔تاکدیم 39)

آسر:

ابرمی قانون گوں انسانءِابرمءَبندوک انت۔ اشیءِبنزہ انسانءِعقل انت۔ اے لیکہ عقلءَانسانءِابرمی خا صیتے سرپد بیت۔ ایکناس ابرمی قانونءَپدا گوں ابدی قانونءَبندوک کنت۔ اشیءَچہ ہمے پدر بیت کہ ابرمی قانون یک جہانی نظامےءِبہرے۔ ہمے وڑا، انسانی قانونءِروتگ پدا ابرمی قانونءِتہا کہل انت۔ اشیءَچہ ہمے پدر بیت کہ  چیز گوں یکے دومیءَبندوک انت، ءُ اشانی بندوک کنگءِمستریں عنصر عقل انت۔ عقل ایکناسءِلیکہ مرکز گشگ بوت کنت۔ برزءِدرائیں ترزءِقانونانی تہا ما عقلءِعنصرشریں وڑےءَ ءَگندایں۔  

 

سرشون:

1.  Bohenheimer, Edgar (1981) Jurisprudence: The philosophy and the method of law, Harvard University Press.

2.  Murphy, Mark C. (2007) Philosophy of law, Blackwell Publishing

3.  Rathore, Aakash Singh, et all (2018) Rethinking Indian Jurisprudence: An introduction to the philosophy of law, Routledge, New York

4.  Wacks, Raymond (2009) understanding jurisprudence : An introduction to legal Theory, Oxford University Press, New York